تحلیلهای ساختی و تضاد در نظریه قرآنی کجروی: بر اساس آرای تفسیری شیعه

این تحقیق، گامی در زمینه تدوینِ نظریه اجتماعی اسلامی درباره کجروی است. هدف، به دست آوردن بخشی از بدنه گزاره ای نظریه قرآن و ترسیم خطوط کلّی این نظریه است. رویکرد برگزیده، مراجعه به قرآن بر اساس پرسشهای مطالعات جامعه شناختی کجروی است. فن تحقیق، تحلیل محتوای کیفی قیاسی و کاربرد آن، کشف، توصیف، تحلیل و تفسیر پیامهای آشکار و پنهان گزاره های قرآنی در پیوند با مقوله های پیشینی برگرفته از این مطالعات است. محصول آن نیز، از جمله، اعتبارسنجی یافته های آن مطالعات، تأیید، پالایش یا گسترش آنها از نگاه قرآن و ممکن ساختن ارائه پاسخهای قرآنی در قالب یک نظریه است. کار تحقیق در دو بخش، دنبال شده است: اول، یافتن پاسخهای قرآن به پرسشهای کلّی و بنیادین دو حوزه نظری ساختی و تضاد پیرامون تعریف، اثرپذیری اجتماعی و اثرگذاری اجتماعی کجروی. دوم، یافتن الگویی که بشود در تبیین اجتماعی نفاق به قرآن نسبت داد. بخش دوم، گزاره های قرآنی را برای یافتن آثاری بررسی می کند که متغیرهای ساختی و تضادی، در پیوند با متغیرهای سطوح دیگر تحلیل، بر یک پدیده کجروانه خاص دارند. در کنار این دو، مبانی فراتجربی نظریه قرآنی، مرور شده اند. آنها بخشی از ویژگی های جدایی ناپذیر این نظریه اند. معانی خاصی به محتوا، مفهومها و متغیرهای آن می بخشند. و با تمیز آنها از نظریه های متعلق به پارادایمهای دیگر در ترسیم خطوط کلّی نظریهْ مفیدند. یافته ها نشان می دهند ابعاد محتوایی و روشی تحقیق، اهداف آن را برآورده اند: در بُعد محتوا، گزاره های بخش اول، بیانگر نگاه تفصیلی قرآن درباره شمار قابل اعتنایی از متغیرهای مستقل و میانجی اند. و با عنایت به مناسبات علّی آنها با کجروی و بزهدیدگی، عمق تحلیل اجتماعی (ساختی و تضادی) قرآن را نشان می دهند. گزاره های بخش دوم، متغیر های ساختی و تضادی را با طیف وسیعی از متغیر های خرد، میان برد و کلان، تلفیق کرده اند. و با عنایت به روابط آنها، تلفیقی، فرابخشی و فراگیر بودن نظریه قرآنی را نشان داده، گستره (یا سطح) نظریه را ترسیم می کنند. در بُعد روشی نیز یافته ها بیانگر نکات زیرند: شباهت دغدغه ها و روشهای فهم متن و ملاکهای روایی و پایایی آنها در علوم اسلامی و اجتماعی، ظرفیت آنها در رعایت ضوابط و استفاده از مزایای روشهای حوزه دیگر و اینکه تحلیل محتوای کیفی قیاسی می تواند زمینه فهمی از قرآن باشد که در هر دو حوزه، دارای روایی و پایایی است. برای مثال، فهم های تحقیق از آیات، به تحلیلهای معتبر منابع تفسیری، مستند و، بدین شکل، از این روایی برخوردار شده اند. در نهایت، ویژگی های زیر، مراجعه به قرآن بر اساس پرسشهای مطالعات کجروی را به عنوان یک بستر پژوهشی نو و ارزشمند در علوم اسلامی و اجتماعی، معرفی می کنند: نخست، وجود و ابعاد دو رویکرد ساختی و تضادی و تعریفها و مفاهیم مرتبط با آنها در نظریه قرآنی کجروی و نیز خطوط کلّی این نظریه، مستندسازی شده اند. و مقدمه مناسبی برای شناسایی نهایی آنند. دوم، افزوده های معرفتی این مراجعه به مطالعات کجروی که، از جمله، عبارتند از: معرفی اثرگذاری اجتماعی کجروی و بزهدیدگی، شناسایی تأثیر متغیرهای ساختی و تضادی بر بزهدیدگی و سبب شناسی نفاق با ارجاع به متغیرهای کلان (ساختی، تضادی، میان-فرهنگی) که تحلیلی نو در این مطالعات و نوعی بومی سازی آنهاست.